19. Bölüm
“ZEYBEKLER”
Türk Halk Oyunları içinde ve özellikle Türkiye’de köklü bir geçmişi bulunan, günümüzde de canlı, coşkulu biçimlerde yaşatılan Zeybek kelimesinin, anlamı ve etimolojisi hakkında elimizdeki sözltiklerde yeterli ve sağlam açıklamaları yoktur. Bu konu üzerinde ısrarla duran müzikolog-araştırmacıların başında Mahmut Ragıp Gazimihal gelmektedir. Kendisinin 14. yüzyıl başlarında yazılmış bir Rumca kaynağı kanıt olarak göstermesinin ışığında, zeybek kelimesinin “cesur, atak, kahraman” gibi anlamları, yedi yüzyıldan beri taşımakta olduğunu söyleyebiliriz.
Gazimihal’e göre, bu kelimenin etimolojisinin salpak > saypak > saybak > saybek > zeybek biçiminde bir gelişme gösterdiğini kabul etmek gerekir. Ancak diğer araştırmacıların bu düşünceye katılmadığı ve birtakım farklı açıklamalar ortaya koyduklarını da biliyoruz. Sözgelimi, sağ ile bek kelimelerinden (Hüseyin Hilmi Bayındır, Halil Oğultürk), zibak (Ar.) > ziybak biçiminden (Şeref Üsküp), sü ile bek kelimelerinden (Sabahattin Türkoğlu) oluştuğu ileri sürülmüştür. Başka bir araştırmacı ise zağmak fiilinden bek/bak ile türetilmiş bir yapıda olduğunu söyler (A. Haydar Avcı). Bu tür yaklaşımların hemen hepsinin sağlam bir yazılı kaynağa dayanmaması, sözlü anlatımlardan veya açık lamalardan yola çıkarak bu sonuçları ortaya koymaları, bugün de tartışılan ve kesin açıklamaların taraflarca kabul edilmeyen bir nokta olduğunu belirtelim. Eski tarihli metinler gün ışığına çıktığı takdirde ve metinlerde bu kelimeye veya biraz farklı biçimlerine rastlanırsa, o zaman tartışma daha sağlam ve bilim sel bir zeminde kesin sonuca ulaştırılabilecektir.
Elimizdeki Türkçe sözlükler arasında en geniş kapsamlı olan Türk Dil Kurumunun yayımladığı Türkçe Sözlük (1998, Ankara, C. 2, s. 2508) bu kelime hakkında şu bilgileri vermektedir:
“1. Özellikle Batı Anadolu efelerine verilen ad.
2. Bu kimselere özgü yerel oyun ve bu oyunun müziği.” Zeybek havası madde başlığı olarak ayrıca alınmış ve Ege yöresine özgü bir müzik veya oyun türü” biçiminde bir açıklamayla yetinilmiştir.
Ansiklopedik bir sözlük ise, bu kelimeyi daha geniş bir açıklama ile vermiştir:
“1. Bir efenin yanında yiğitliği ve gözü pekliğiyle öne çıkmış, kızanların eğitimiyle görevli kimse.
2. Anadolu’da özellikle de Batı Anadolu’da efelere verilen genel ad. Folk. Zeybeklerden kaynaklandığı düşünülen, özel likle de Batı Anadolu’da yaygın olarak oynanan bir halk oyu nu; zeybek oyunu. Zeybek havası Zeybek oyunlarına eşlik eden ezgi” (Dictionnaire Larousse-Ansiklopedik Sözlük, Milliyet yayınları, İstanbul, 1993-94, C. 6, s. 2489).
Mahmut Ragıp Gazimihal ele aldığı bu kelimenin arkasında yatan kültür dünyasını ortaya koyabilmek için, zeybek kelimesini Batı Anadolu’dan başka Türkiye’nin diğer bölge lerinde, hatta Orta Asya’da, Türkistan’da aramak ister. Yer leşim merkezlerinin adları arasında bulduklarını da gösterir.
Devam edecek
